Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау шарттарының бірі ретінде ата-ана құқықтарынан айырудың немесе шектеудің салдары.
- Толығырақ
- Құрылды Сейсенбі, 30 Наурыз 2021 09:42
- Қаралды: 913
Ата-ана құқықтарынан айыру отбасылық-құқықтық жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Мұндай жауапкершілік шарасы ең алдымен баланың құқықтарын қорғау мақсатында қолданылады. Сонымен қатар, бұл ата-аналар немесе олардың біреуі үшін жағымсыз салдардың басталуына әкеледі. Мұндай жағымсыз салдар балаға қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерден айыру немесе шектеу болып табылады.
Ата-ана құқықтарынан айыру отбасылық-құқықтық жауапкершіліктің бір түрі болып табылады. Мұндай жауапкершілік шарасы ең алдымен баланың құқықтарын қорғау мақсатында қолданылады. Сонымен қатар, бұл ата-аналар немесе олардың біреуі үшін жағымсыз салдардың басталуына әкеледі. Мұндай жағымсыз салдар балаға қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерден айыру немесе шектеу болып табылады.
ҚР «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексіне сәйкес, ата-аналар, егер олар:
- ата-аналар міндеттерін орындаудан жалтарады, оның ішінде алимент төлеуден қасақана жалтарады;
- өз баласын перзентханадан, жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдардан және өзге де ұйымдардан алудан дәлелді себептерсіз бас тартады;
- ата-ана құқықтарын теріс пайдалану;
- балаға қатыгездікпен қарайды, оның ішінде оған физикалық немесе психикалық зорлық-зомбылық жасайды, оның жыныстық қол сұғылмаушылығына қиянатжасау;
- алкоголь, есірткі және психотроптық заттарды теріс пайдалану.
Сот ата-аналарды жоғарыда аталған негіздер бойынша олардың кінәлі мінез-құлқы болған жағдайда ғана ата-ана құқықтарынан айыруы мүмкін.
Ата-аналардың балаларды тәрбиелеу жөніндегі өз міндеттерін орындаудан жалтаруы олардың адамгершілік және дене бітімі жағынан дамуына, оқуына, қоғамға пайдалы еңбекке дайындалуына қамқорлық жасамауынан, алимент төлеуден қасақана жалтаруынан көрінуі мүмкін. Мұндай жалтарудың ерекше жағдайы баласын перзентханадан немесе басқа балалар тәрбиесінен, емделуден немесе басқа мекемелерден алудан дәлелді себептерсіз бас тарту болып саналады.
Ата-ана құқықтарын теріс пайдалану деген бұл балалар құқықтарын олардың мүдделеріне зиян келтіру: мысалы, оқуда кедергілер жасау, қайыр сұрауға, ұрлауға, жезөкшелікке, спирттік ішімдіктерді немесе есірткілерді пайдалануға және т. б. бейімдеуді түсіну керек.
Балаларға қатыгездікпен қарау ата-аналардың оларға физикалық немесе психикалық зорлық-зомбылық жасауында немесе олардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қол сұғуында ғана емес, сонымен бірге тәрбиелеудің жол берілмейтін тәсілдерін қолдануда да (Балаларды дөрекі, немқұрайды, адамның қадір-қасиетін қорлайтын, балаларды қорлау немесе қанау) көрінуі мүмкін.
Ата-аналардың созылмалы маскүнемдігі немесе нашақорлық пен уытқұмарлық ауруы тиісті медициналық қорытындымен расталуға тиіс. Осы негіз бойынша ата-ана құқықтарынан айыру жауапкердің әрекет қабілеті шектеулі деп танылуына қарамастан жүргізілуі мүмкін.
Ата-ана құқықтарынан айыру туралы істер прокурор мен қорғаншы органның қатысуымен қаралады. Оларды қарау кезінде сот ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардан балаға алименттер өндіріп алу туралы мәселені шешеді.
Егер сот істі қарау кезінде ата-аналардың іс-әрекеттерінен қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгілерін байқаса, ол мұны жеке қаулымен прокурордың назарына жеткізуге міндетті.
Сот ата-ана құқықтарынан айыру туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде осы шешімнің үзіндісін баланың туған жері бойынша тіркеуші органға және баланың тұрғылықты жері бойынша қорғаншы органға жіберуге міндетті.
Ата-ана құқықтарынан айырудың салдары
Ата-ана құқықтарынан айыру баламен туыстық фактісіне негізделген барлық құқықтардан айырылуға әкеп соғады.
ҚР Жоғарғы Сотының «Соттардың балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды шешу кезінде заңнаманы қолдануы туралы» Қаулысының 9-тармағына сәйкес ата-аналары айырылуы мүмкін ата-ана құқықтары деп балалардың Кәмелетке толғанға дейін берген құқықтарын түсіну керек:
- тәрбиеге;
- денсаулық туралы қамқорлық;
- балалардың орта білім алуына;
- олардың мүдделерін білдіруге және қорғауға;
- балаларды басқа тұлғалардан талап етуге;
- баланы асырап алуға беруге келісім беруге немесе келісім беруден бас тартуға;
- ҚР Азаматтық кодексінің 22-бабының 2-тармағында аталған мәмілелерді қоспағанда, 14 жастан 18 жасқа дейінгі балалардың мәмілелер жасауына келісім беруге;
- сол жасөспірімдерді өз табысына, стипендиясына, өзге де кірістеріне және олар жасаған зияткерлік меншік объектілеріне және т. б. өз бетінше билік етуге шектеу қою немесе одан айыру туралы сотқа арыз беруге;
- мазмұн алуға;
- жеңілдіктер мен мемлекеттік жәрдемақыларға;
- заң бойынша мұрагерлікке және т. б.
Ата-ана құқықтарынан айыру ата-аналарды өз баласын күтіп-бағу міндетінен босатпайды, бұл міндет оны асырап алуына байланысты тоқтатылады.
Бала мен ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың одан әрі бірге тұруы туралы мәселе сот тәртібімен шешіледі.
Өзіне қатысты ата-анасы ата-ана құқықтарынан айырылған бала тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үй-жайды пайдалану құқығын, сондай-ақ ата-аналарымен және басқа да туыстарымен туыстық фактісіне негізделген мүліктік құқықтарын, оның ішінде мұра алу құқығын сақтайды.
Баланы басқа ата-анаға беру мүмкін болмаған кезде немесе ата-анасының екеуі де ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда бала қорғаншы және қамқоршы органның қамқорлығына беріледі.
Ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың өтініші бойынша қорғаншы және қамқоршы орган, егер бұл балаға теріс әсер етпесе, баламен кездесуге рұқсат береді.
Ата-аналары ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда, баланы асырап алуға ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап алты ай өткен соң жол беріледі.
Ата-анасының біреуі ата-ана құқықтарынан айырылған баланы асырап алуға екінші ата-анасының келісімімен жол беріледі.
Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру
Егер ата-аналар мінез-құлқын, өмір салтын және бала тәрбиесіне көзқарасын өзгерткен болса, сот олардың ата-ана құқықтарын қалпына келтіруі мүмкін.
Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың өтініші бойынша сот тәртібімен жүзеге асырылады. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру туралы істер ата-ананың, қорғаншы және қамқоршы органның қатысуымен қаралады.
Егер ата-ана құқықтарын қалпына келтіру баланың мүдделеріне қайшы келсе, сот баланың пікірін ескере отырып, ата-аналардың ата-ана құқықтарын қалпына келтіру туралы талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.
Он жасқа толған балаға қатысты ата-ана құқықтарын қалпына келтіру оның келісімімен ғана мүмкін болады.
Егер бала асырап алынса және асырап алудың күші жойылмаса, ата-ана құқықтарын қалпына келтіруге жол берілмейді.
Ата-ана құқықтарын шектеу
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» ҚР Кодексінің 79-бабына сәйкес сот баланың мүдделерін ескере отырып, баланы ата-ана құқықтарынан айырмай, ата-аналарынан алып қою арқылы ата-ана құқықтарын шектеу туралы шешім қабылдай алады.
Ата-аналары не олардың біреуі ата-ана құқықтарынан айырылған немесе шектелген баланы орналастыруды баланың тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган жүргізеді.
Егер баланы ата-анасымен қалдыру ол үшін қауіпті болса, ата-ана құқықтарын шектеуге жол беріледі:
- ата-аналарға байланысты емес мән-жайлар (психикасының бұзылуы немесе өзге де созылмалы ауруы, ауыр мән-жайлардың тоғысуы) бойынша;
- ата-аналардың мінез-құлқына байланысты, бірақ ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру үшін жеткілікті негіздер анықталған жоқ.
Егер ата-аналар өздерінің мінез-құлқын өзгертпесе, қорғаншы және қамқоршы орган ата-ана құқықтарын шектеу туралы сот шешім шығарғаннан кейін алты ай өткен соң ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюға міндетті.
Ата-ана құқықтарын шектеу туралы талапты баланың жақын туыстары, баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдар, прокурор береді.
Ата-ана құқықтарын шектеу туралы істер қорғаншы және қамқоршы орган өкілінің міндетті түрде қатысуымен қаралады.
Ата-ана құқықтарын шектеу туралы істі қарау кезінде сот ата-аналардан балаға алименттер өндіріп алу туралы мәселені шешуге құқылы.
Ата-ана құқықтарын шектеудің салдары
Сот ата-ана құқықтарын шектеген ата-аналар баланы жеке өзі тәрбиелеу құқығынан айырылады, ал баланы ата-аналарымен тастап кету ол үшін қауіпті болған жағдайларда, сондай-ақ балалары бар азаматтар үшін белгіленген жеңілдіктер мен мемлекеттік жәрдемақыларға құқығын жоғалтады.
Ата-ана құқықтарын шектеу ата-аналарды баланы күтіп-бағу жөніндегі міндеттерден босатпайды.
Өзіне қатысты ата-аналарының ата-ана құқықтары шектелген бала тұрғынжайға меншік құқығын немесе тұрғынжайды пайдалану құқығын сақтайды, сондай-ақ ата-аналарымен және басқа да туыстарымен туыстық фактісіне негізделген мүліктік құқықтарын, оның ішінде мұра алу құқығын сақтайды.
Ата-анасының екеуінің де ата-ана құқықтары шектелген жағдайда бала қорғаншы және қамқоршы органның қамқорлығына беріледі.
Ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аналарға, егер бұл балаға теріс әсер етпесе, баламен байланысуға рұқсат етіледі. Ата-аналардың баламен қарым-қатынасына қорғаншы және қамқоршы органның не Қорғаншының немесе қамқоршының, баланың патронат тәрбиешілерінің немесе бала тұратын ұйым әкімшілігінің келісімімен жол беріледі.
Егер ата-аналардың ата-ана құқықтары шектелген негіздер жойылса, сот ата-аналардың талабы бойынша баланы ата-аналарына қайтару туралы және «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодекстің 80-бабында көзделген шектеулердің салдарын жою туралы шешім шығарады.
Баланы өміріне немесе денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда алып қоюға болады
Баланың өміріне немесе оның денсаулығына тікелей қатер төнген жағдайда қорғаншы және қамқоршы орган баланы ата-анасынан немесе өзі қамқорлығындағы басқа адамдардан дереу айырып алуға құқылы.
Баланы дереу алып қоюды Республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, ауданның, облыстық маңызы бар қаланың жергілікті атқарушы органының актісі негізінде сот шешімі қабылданғанға дейін қорғаншы және қамқоршы орган жүргізеді.
Баланы айырған кезде қорғаншы және қамқоршы орган прокурорды дереу хабардар етуге, баланы уақытша орналастыруды қамтамасыз етуге және Республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, ауданның, облыстық маңызы бар қаланың жергілікті атқарушы органы баланы айырып алу туралы акт шығарғаннан кейін жеті күн ішінде ата-аналарды ата-ана құқықтарынан шектеу туралы немесе айыру туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге міндетті.
Баланы ата-анасынан айырып алуға және оны басқа адамға (адамдарға) беруге байланысты сот шешімдерін мәжбүрлеп орындату қорғаншылық және қамқоршылық органы өкілінің және бала берілетін адамның (адамдардың) міндетті түрде қатысуымен, ал қажет болған жағдайларда ішкі істер органдары өкілінің қатысуымен жүргізіледі.
Баланы ата-анасынан айырып алу және оны басқа адамға (адамдарға) беру туралы сот шешімін оның мүдделеріне нұқсан келтірмей орындау мүмкін болмаған кезде, бала соттың ұйғарымы бойынша баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдарға уақытша орналастырылуы мүмкін.